ปญฺญา เตสญฺจ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทโกฏฺฐาสสฺส จ วเสน ปญฺจธาฯ อฏฺฐธา นวธา เจวาติ อปโร เอโก อฏฺฐธา, เอโก นวธา ฐิโตติ อตฺโถฯ จตุสติปฏฺฐาน, อินฺทฺริย, พล, โพชฺฌงฺค, มคฺคงฺควเสน สติ อฏฺฐธา ฐิตาฯ จตุสมฺมปฺปธาน, อิทฺธิปาท, อินฺทฺริย, พล, โพชฺฌงฺค, มคฺคงฺควเสน วีริยํ นวธาติฯ เอวํ –

จุทฺทเสว อสมฺภินฺนา, โหนฺเตเต โพธิปกฺขิยา;

โกฏฺฐาสโต สตฺตวิธา, สตฺตติํสปฺปเภทโตฯ

สกิจฺจนิปฺผาทนโต, สรูเปน จ วุตฺติโต;

สพฺเพว อริยมคฺคสฺส, สมฺภเว สมฺภวนฺติ เตติฯ

เอวํ ตาเวตฺถ ปริปุณฺณโพธิปกฺขิยภาโว ชานิตพฺโพฯ

วุฏฺฐานพลสมาโยคกถา

[827] วุฏฺฐานพลสมาโยโคติ วุฏฺฐานญฺเจว พลสมาโยโค จฯ โลกิยวิปสฺสนา หิ นิมิตฺตารมฺมณตฺตา เจว ปวตฺติการณสฺส จ สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต เนว นิมิตฺตา น ปวตฺตา วุฏฺฐาติฯ โคตฺรภุญาณํ สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา น วุฏฺฐาติฯ นิพฺพานารมฺมณโต ปน นิมิตฺตา วุฏฺฐาตีติ เอกโต วุฏฺฐานํ โหติฯ เตนาห ‘‘พหิทฺธาวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.10)ฯ ตถา ‘‘อุปฺปาทา วิวฏฺฏิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภุ, ปวตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.59) สพฺพํ เวทิตพฺพํฯ อิมานิ ปน จตฺตาริปิ ญาณานิ อนิมิตฺตารมฺมณตฺตา นิมิตฺตโต วุฏฺฐหนฺติ, สมุทยสฺส สมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา วุฏฺฐหนฺตีติ ทุภโต วุฏฺฐานานิ โหนฺติฯ

เตน วุตฺตํ –

‘‘กถํ ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ?

‘‘โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา…เป.… ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจายฯ สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโตฯ โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโวฯ

ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม ฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ ‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณ’นฺติฯ

‘‘สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสํโยชนา ปฏิฆสํโยชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ…เป.…ฯ

‘‘อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสํโยชนา ปฏิฆสํโยชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ…เป.…ฯ

‘‘อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ ‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณ’’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.61)ฯ

[828] โลกิยานญฺจ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ ภาวนากาเล สมถพลํ อธิกํ โหติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ ภาวนากาเล วิปสฺสนาพลํฯ อริยมคฺคกฺขเณ ปน ยุคนทฺธา เต ธมฺมา ปวตฺตนฺติ อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตนฏฺเฐนฯ ตสฺมา อิเมสุ จตูสุปิ ญาเณสุ อุภยพลสมาโยโค โหติฯ ยถาห –

‘‘อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา นิโรธโคจราฯ

อิติ วุฏฺฐานฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ วุฏฺฐานฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (ปฏิ. ม. 2.5)ฯ

เอวเมตฺถ วุฏฺฐานพลสมาโยโค เวทิตพฺโพฯ

ปหาตพฺพธมฺมปหานกถา

[829] เย เยน ปหาตพฺพา ธมฺมา, เตสํ ปหานญฺจาติ อิเมสุ ปน จตูสุ ญาเณสุ เย ธมฺมา เยน ญาเณน ปหาตพฺพา, เตสํ ปหานญฺจ ชานิตพฺพํฯ เอตานิ หิ ยถาโยคํ สํโยชนกิเลสมิจฺฉตฺตโลกธมฺมมจฺฉริยวิปลฺลาสคนฺถอคติอาสวโอฆโยคนีวรณปรามาสอุปาทานอนุสยมลอกุสลกมฺมปถจิตฺตุปฺปาทสงฺขาตานํ ธมฺมานํ ปหานกรานิฯ

ตตฺถ สํโยชนานีติ ขนฺเธหิ ขนฺธานํ ผเลน กมฺมสฺส ทุกฺเขน วา สตฺตานํ สํโยชกตฺตา รูปราคาทโย ทส ธมฺมา วุจฺจนฺติฯ ยาวญฺหิ เต, ตาว เอเตสํ อนุปรโมติฯ ตตฺราปิ รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาติ อิเม ปญฺจ อุทฺธํนิพฺพตฺตนกขนฺธาทิสํโยชกตฺตา อุทฺธํภาคิยสํโยชนานิ นามฯ สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามราโค ปฏิโฆติ อิเม ปญฺจ อโธนิพฺพตฺตนกขนฺธาทิสํโยชกตฺตา อโธภาคิยสํโยชนานิ นามฯ

กิเลสาติ สยํ สํกิลิฏฺฐตฺตา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺจ สํกิเลสิกตฺตา โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม ทส ธมฺมาฯ

มิจฺฉตฺตาติ มิจฺฉาปวตฺตนโต มิจฺฉาทิฏฺฐิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธีติ อิเม อฏฺฐ ธมฺมาฯ มิจฺฉาวิมุตฺติมิจฺฉาญาเณหิ วา สทฺธิํ ทสฯ

โลกธมฺมาติ โลกปฺปวตฺติยา สติ อนุปรมธมฺมกตฺตา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส สุขํ ทุกฺขํ นินฺทา ปสํสาติ อิเม อฏฺฐฯ อิธ ปน การโณปจาเรน ลาภาทิวตฺถุกสฺส อนุนยสฺส อลาภาทิวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺส เจตํ โลกธมฺมคฺคหเณน คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ